Historia Dzielnicy X
(opracowała Małgorzata Niechaj – bip.krakow.pl)
Na terenie Dzielnicy X znajdują się historyczne miejscowości: Jugowice, Swoszowice, Opatkowice, Wróblowice, Rajsko, Soboniowice, Kosocice, Zbydniowice.
Jugowice wieś pierwszy wzmiankowana w 1372 r. jako własność mieszczan krakowskich, ale już mieszczanin Gicz w 1386 r. sprzedał wieś. Kolejnymi właścicielami były zgromadzenia zakonne: Bożogrobców w Miechowie (XIV-XVIw.), św. Jadwigi na Stradomiu (XVI-XVIIIw.). W 2 poł. XV w. we wsi znajdował się folwark i karczma. Wieś podlegała parafii św. Jakuba na Kazimierzu. W końcu XVIII w. Jugowice zostały włączone do Borku Fałęckiego. W latach 80-tych XIX w. przez teren wsi przeprowadzono odcinek tzw. traktu cesarskiego z Wiednia do Lwowa (obecnie ul. Zakopiańska). Oprócz tej drogi przez Jugowice przeprowadzono w 1884 r. linię kolejową Kraków-Oświęcim przez Skawinę. W ramach Twierdzy Kraków na terenie wsi w latach 1896-1902 wzniesiono fort Łapianka i wytyczono drogę do Swoszowic. Od 1925 r. wieś podlegała parafii w Borku Fałęckim. Po II wojnie światowej na terenie zainicjowano budowę osiedla domów jednorodzinnych rozbudowywaną w wielkie osiedle Kliny. Natomiast część Jugowic zajmowały wyrobiska zakładów Solvay.
Jugowice zostały włączone do Krakowa w 1941 r. jako XXIV dzielnica katastralna.
Swoszowice wieś pierwszy raz wzmiankowana w 1362 r. jako własność rycerska. Od 1392 r. należała do sekretarza królewskiego Piotra ze Swoszowic. Wieś podlegała parafii św. Jakuba na Kazimierzu. Od połowy XV w. część wsi była własnością zakonu Kanoników przy kościele Bożego Ciała. Król Władysław Jagiełło w 1415 r. przeniósł wieś z prawa polskiego na średzkie. Na terenie Swoszowic powstały kopalnie siarki stanowiące własność królewską po odkryciu w 1422 r. dużych pokładów tego minerału. W 2 poł. XV w. we wsi znajdował się folwark, karczma i młyn nad Wilgą. Król Zygmunt III Waza nadał na początku XVII w. prawa do kopalni siarki Kanonikom z parafii Bożego Ciała na Kazimierzu. W końcu XVIII w. Swoszowice jako wieś zakonna zostały przez władze austriackie przekazały na własność Funduszu Religijnego. Następnie właścicielem wieś bez kopalń została rodzina Strenschuss-Saniewskich. Natomiast kopalnie siarki od 1807 r. stanowiły własność rządową, a w 1882 r. zaniechano wydobywania siarki w Swoszowicach. Przy eksploatacji złóż siarkowych odkryto lecznicze działanie wód siarczanych. Pierwszy raz o ich wykorzystaniu w celach leczniczych pisał w 1578 r. W. Oczko w traktacie O cieplicach. W 1796 r. wzniesiono pierwsze budynki zdrojowe, a w 1811 r. nowy właściciel wsi i zdroju F. Radwański wybudował dom zdrojowy. Zakład kąpielowy został rozbudowany m.in. o działy wziewań, elektroterapii, rehabilitacji. Uzdrowisko w Swoszowicach stało się bardzo modne, szczególnie w okresie Księstwa Warszawskiego, leczył się w nim m.in. Hugo Kołłątaj w 1810 r. Po klęsce Powstania Listopadowego kurort podupadł i dopiero założona przez J. Dietla w 1859 r. Spółka Uzdrowisk Krajowych rozbudowała zakład uzdrowiskowy i założyła park krajobrazowy. W tym czasie dokonano modernizacji uzdrowiska m.in. obudowano Źródło Główne neogotycką dekoracją, tworząc zamknięte pomieszczenie do inhalacji oraz przeprowadzono badania składu chemicznego i właściwości źródeł. W 1860 r. zbudowano parterowy budynek z poprzecznymi piętrowymi pawilonami zw. Łazienkami, a następnie budynek restauracji i sali zebrań oraz tzw. pałacyk letni. W 1867 r. uzdrowisko przejął hr. Stadnicki. Wtedy też pogłębiono Źródło Główne i wymieniono obmurowanie, a także zmodernizowano najstarsze skrzydło oraz wybudowano dom zajezdny zwany Szwajcarką. Gdy w latach 1860-80 brakowało wody w Głównym Źródle uzupełniano je wodą ze Źródła Napoleon. W okresie I i II wojny zespół uzdrowiskowy uległ dewastacji. Dopiero w 1942 r. Niemcy rozbudowali pomieszczenia Łazienek. W latach 1945-75 uzdrowisko należało do Zakładu Przyrodolecznictwa w Krakowie. W 1973 r. w celu ochrony złóż wód leczniczych utworzony został Obszar Górniczy Swoszowice. Od 1975 r. uzdrowisko należy do Zespołu Uzdrowisk Krakowskich (od 1999 r. spółka akcyjna) i nosi nazwę Szpital Uzdrowiskowy Oddział Reumatologiczny w Swoszowicach. W skład zespołu uzdrowiskowego wchodzą budynki: Łazienki, Słońce i Szwajcarka. W 2 poł. XIX w. wieś podlegała parafii we Wróblowicach. Natomiast w latach 1979-81 na miejscu dawnej kaplicy sanatoryjnej wzniesiono kościół Opatrzności Bożej, a w 1982 r. erygowano parafię. W ramach Twierdzy Kraków w latach 1896-1902 na pograniczu wsi Swoszowic i Wróblowic wzniesiono fort Swoszowice. Przez Swoszowice przeprowadzono w 1884 r. linię kolejową Kraków-Oświęcim przez Skawinę. Przystanek kolejowy usytuowano na terenie sąsiedniego Borku Fałęckiego, ale nosi nazwę Swoszowice. Na przełomie XIX i XX w. w sąsiedztwie uzdrowiska rozwinęła się zabudowa willowa, a w XX w. rozbudowują się kolejne osiedla.
Swoszowice zostały włączone do Krakowa w 1973 r. jako część dzielnicy Podgórze.
Opatkowice pierwszy raz były wzmiankowane w XIII w. jako własność Benedyktynów z Tyńca. W XIV w. na terenie wsi znajdował się młyn nad Wilgą, którego połowę opat tyniecki Jan wydzierżawił w 1362 r. młynarzowi Jakubowi. W 1367 r. król Kazimierz Wielki lokował wieś na prawie niemieckim. W kolejnym stuleciu Jan Długosz zakupił w 1471 r. dwa łany dla zakonu Paulinów na Skałce. Najpierw w XV w. wieś podlegała parafii św. Jakuba na Kazimierzu, a od XVI w. parafii w Gaju. W XVI w. na terenie wsi założono folwark. W końcu XVIII w. Opatkowice jako wieś zakonna zostały przez władze austriackie przekazały na własność Funduszu Religijnego. W 1884 r. przez obszar Opatkowic zbudowano linię kolejową do Oświęcimia. W XVIII w. przez teren wsi wiódł odcinek tzw. traktu cesarskiego z Wiednia do Lwowa (obecnie ul. Zakopiańska). Natomiast w latach 90-tych XX w. przez teren Opatkowic przez przeprowadzono południową obwodnicę miasta, a przy skrzyżowaniu z ul. Zakopiańską zlokalizowano dwupoziomowy węzeł komunikacyjny.
Opatkowice włączono do Krakowa w 1973 r. jako część dzielnicy administracyjnej Podgórze.
Wróblowice po raz pierwszy były wzmiankowana w 1381 r. W tym czasie należała do parafii św. Jakuba na Kazimierzu. W 1427 r. Mikołaj i Jan z Brzezia przekazali swoją część wsi zakonowi Augustianów z Kazimierza, a w 2 poł. XV w. pozostałą część przekazał im też Zbigniew z Brzezia. W tym okresie powstał folwark klasztorny. Po 1804 r. erygowano parafię Przemienienia Pańskiego, a obok folwarku wzniesiono drewniany kościół, który zastąpiono murowanym w latach 1875-81 z polichromią z 1999 r. (wg proj. A. i E. Osieckich). W 1 poł. XIX w. założono cmentarz parafialny. W ramach Twierdzy Kraków w latach 1896-1902 na pograniczu wsi Swoszowic i Wróblowic wzniesiono fort Swoszowice. W latach 70-tych XX w. na terenie Wróblowic rozwijała się zabudowa podmiejska.
Wróblowice włączono do Krakowa w 1973 r. jako część dzielnicy administracyjnej Podgórze.
Rajsko po raz pierwszy było wzmiankowana w 1390 r. jako wieś rycerska, a następnie szlachecka. Od początku należała do parafii w Kosocicach. W 2 poł. XV w. na terenie wsi znajdował się folwark, karczma przy trakcie solnym oraz młyn, a od XVI w. huta siarczana (wzmiankowana już w 1581 r.). Od XVIII w. wieś wraz z hutą przejęła rodzina Stokowskich, którzy na początku XIX w. na miejscu folwarku wybudowali zespół dworski z parkiem krajobrazowym. W latach 80-tych XIX w. swoje posiadłości na terenie Rajska posiadali Starowiejscy i Ettingerowie. W ramach Twierdzy Kraków w latach 1881-84 na terenie wsi wzniesiono fort artyleryjski Rajsko z zespołem szańców i baterii.
Rajsko włączono do Krakowa w 1973 r. jako część dzielnicy administracyjnej Podgórze.
Soboniowice do XVIII w. były podzielone na dwie wsie: Soboniowice w części południowej i Strzałkowice w północnej. Obydwie wsie podlegały parafii w Kosocicach. W 1418 r. na terenie Strzałkowic znajdował się młyn. W XVII w. rodzina Michałowskich posiadała majątki w obu wsiach. Część Soboniowic należał do Lenczowskich, a później do Janowskich. W XVIII w. we wsi powstał zespół dworski, a zachowany do dziś dwór pochodzi z 1850 r., przebudowany w XX w., zaś spichlerz z 1 poł. XIX w. Natomiast Strzałkowice do XVIII w., czyli do czasu włączenia ich do Soboniowic, należały do wicekustoszy krakowskich.
Soboniowice włączono do Krakowa w 1973 r. jako część dzielnicy administracyjnej Podgórze.
Kosocicie po raz pierwszy były wzmiankowana w 1238 r. jako własność rycerska, a później Benedyktynek w Staniątkach. W końcu XIV w. właścicielem stała się rodzina Kossockich, w XVII w. Dembińskich, a w 2 poł. XIX w. Śliwińskich. W XV w. na terenie wsi powstał folwark, przekształcony w zespół dworski. Już od 1326 r. wieś posiadała parafię Marii Magdaleny i drewniany kościół, na miejscu którego powstał nowy też drewniany w 1727 r. W latach 1932-34 wzniesiono kościół murowany (na miejscu spalonego drewnianego) konsekrowany w 1961 r. W 1770 r. we wsi założono cmentarz, na którym w 1986 r. wybudowano kaplicę św. Krzyża. W 1 poł. XIX w. do Kosocic włączono Barycz. W ramach Twierdzy Kraków w 1889 r. na terenie wsi wzniesiono dwa bliźniacze forty pancerne Kosocicie-Zachód i Kosocicie-Wschód zwany też Barycz.
Kosocicie włączono do Krakowa w 1973 r. jako część dzielnicy administracyjnej Podgórze.
Zbydniowice po raz pierwszy były wzmiankowana w 1398 r., a od początku należały do parafii w Kosocicach. W XVI w. wieś była własnością J. Stokowskiego, później wielokrotnie zmieniała właścicieli.
Zbydniowice włączono do Krakowa: w 1973 r. część północną, a w 1986 część południową do dzielnicy administracyjnej Podgórze.
Na terenie Dzielnicy X oprócz Jugowic włączonych do Krakowa jeszcze w czasie wojny pozostałe miejscowości włączono do Krakowa po stworzeniu czterech dzielnic administracyjnych i te pięć wsi znalazło się na terenie Podgórza wraz z fragmentami wsi Lusina i Libertów (przy wylocie ul. Zakopiańskiej z Krakowa). W większości były to wsie o charakterze rolniczym i posiadały obszerne tereny wykorzystywane do zabudowy głównie przez domki jednorodzinne z największym osiedlem Kliny. Na pozostałych terenach dominuje zabudowa podmiejska. Przez teren dzielnicy prowadzą duże arterie drogowe z fragmentami trasy Zakopianki i rozbudowywanej obwodnicy.
